مهندس کیست و تاریخچه مهندسی به کجا بر می‌گردد؟!

طرب سرای محبت کنون شود معمور

که طاق ابروی یار منش مهندس شد

حافظ

یکی از سوالاتی که علاقه‌مندان به علوم مهندسی در ذهنشان شکل می‌گیرد، تاریخچه مشخص و ریشه یابی موضوع مهندس و مهندسی است: مهندس کیست و تاریخچه مهندسی چیست؟ خوب است بدانیم که کلمه مهندس در گذشته نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

بررسی لغوی کلمه مهندس و تعریف آن

برای کسب اطلاعات راجع به پاسخ اینکه مهندس کیست و تاریخچه مهندسی به کجا برمی‌گردد، بهتر است ابتدا واژه مهندس را ریشه‌یابی کنیم و به تعریف مشخصی از واژه مهندس برسیم. در ابتدا نگاهی به لغت‌نامه‌ها و کتاب‌های فرهنگ زبان بیندازیم.

در لغت‌نامه ها مهندس کیست؟

لغت‌نامه دهخدا اینگونه بیان می‌کند: “مهندس(معرب از اندازه فارسی) مهندز، اندازه‌گیرنده …

فرهنگ فارسی معین آن را دانا به علم هندسه معرفی می‌کند و فرهنگ فارسی عمید نیز آن را برگرفته از هندسه و فارسی “اندازه” می‌داند و آن را اینگونه توضیح می‌دهد: “کسی که در پاره‌ای از علوم و فنون مانند معماری، راه سازی و … تحصیلات عالی کرده و متخصص باشد.

واژه مهندسی از کلمه لاتین قرون وسطایی “ingenium” به مفهوم طراحی و ابداع و نیز از کلمه لاتین “ingeniare” برای موتور یا ابتکار به معنای نوآوری مبتکرانه گرفته شده است. بنابراین مهندسی، فرآیند طراحی جهان ساخته شده توسط انسان است. معنی تحت اللفظی واژه مهندس یا “engineer” هم در زبان فارسی و هم در ادبیات کشور انگلستان توصیف جامعی نیست، برخلاف ظاهر این کلمه، “مهندس” کسی که هندسه می‌داند نیست؛ هم‌چنین engineer تنها تکنسین یا کارشناس ماشین آلات و موتورها (engineer) نیست.

از بررسی واژه مهندس می‌توان به بخش اول سوال “مهندس کیست و تاریخچه مهندسی چیست؟” اینگونه پاسخ داد که این واژه اشاره به شخصی دارد که عملش بر مبنای اندازه‌گیری و علوم و فنونی است که اعمال دقیق و ریاضیات در آن دخیل است و بر مبنای آن‌ها کار خود را انجام می‌دهد.

تعریف مهندسی در هیات مهندسان آمریکا

هیات مهندسان آمریکا در جهت توسعه حرفه‌ای، مهندسی را اینگونه تعریف کرده است:

“مهندسی یعنی کاربرد خلاقانه اصول علمی جهت طراحی یا توسعه ساختارها، ماشین ها، اسباب و یا روش‌های تولید و یا کلیه اموری که ترکیب این امور باشد و یا بنا کردن و یا عمل کردن به همین طریق با اشراف کامل از طرح آن‌ها و یا پیش‌بینی رفتار آنها تحت شرایط عملی معین، به شکلی که همه آنها هدف کاربری مشخص داشته باشند و شرایط اقتصادی پروژه را در نظر بگیرند و امنیت زندگی و مالکیت را در نظر بگیرند.”

تاریخچه مهندسی

خلقت مهندسی را می‌توان همزمان با خلقت بشریت دانست. هر تلاشی از بشر برای رفع نیاز و مشکلات خود به نحوی بر پایه محاسبات و اندازه‌گیری، هرچند این محاسبات به صورت شناخته شده و روال‌مند امروزی نباشد را می‌توان جزو تلاش‌های مهندسی بشریت دانست. مهندس در واقع کسی است که باید به دنبال حل مسائل باشد. یک مهندس باید با توجه به شرایط موجود، از جمله امکانات فنی و غیرفنی و مباحث اقتصادی، مساله از قبل پیش‌بینی شده یا نشده را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد، برای آن راه‌حل یا راه‌حل‌هایی را طراحی کند و در نهایت آن را اجرایی نماید.

امروزه مهندسان در علوم مختلف به صورت تخصصی آموزش داده می‌شوند تا در مسائل تخصصی بتوانند راه حل‌های تخصصی ارائه دهند. عموما لازم است تا شاخه‌های مختلف مهندسی همواره در کنار یکدیگر قرار گیرند تا نتیجه مدنظر در حل مسائل بهترین نتیجه ممکن باشد.

مهندس کیست و تاریخچه مهندسی در گذر تاریخ

برای اینکه بدانیم خطاب گذشتگان به مهندس کیست و تاریخچه مهندسی را بررسی کنیم، می‌توانیم گذری به دوره‌های مختلف تاریخ بیندازیم که در آن‌ها اعمال و روش‌های مهندسی چه به صورت دانسته و غیر مدون و چه به صورت مدون و امروزی چگونه مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

عصر باستان

کشف مواردی همچون “چرخ” شاید اکنون ساده به نظر بیاید اما همین کشف‌های به ظاهر ساده که بر اساس اصول اندازه‌گیری و اصطلاحا مهندسی است، تغییر شگرفی در سرنوشت بشری به وجود آورد. آثار و دست ساخته‌های بشری در دوران باستان به قدری شگرف ساخته و پرداخته شده‌اند که برخی از آنان اکنون نیز جزو عجایب ساخته شده توسط بشریت می‌باشند. اهرام مصر، فانوس دریایی اسکندریه و دیوار عظیم چین از جمله آثار ساخته شده بر پایه علوم مهندسی در زمان باستان می‌باشند. کماکان برخی از سوالات برای محققان در نحوه ساخت این آثار باقی است.

با توجه به نبود روش و اصول مدون و از قبل تعیین شده برای آموزش افراد به عنوان مهندس، نکته مهم در عصر باستان در رابطه با مهندسین طراح و سازندگان آثار مهندسی این است که چگونه توانسته‌اند به این دانش ها دست پیدا کنند؛ تا جایی که برخی این علوم را برگرفته از نیروهای ماوراالطبیعه می‌دانند!می‌توان گفت حاکمان مختلف برای توسعه قلمرو خود و نمایش اقتدار پادشاهی، تاثیر بسزایی در پرورش این افراد داشته‌اند.

یکی از مثال‌های بالقوه در کشور خودمان و در دوران هخامنشیان، احداث راه شاهی است که یکی از دلایل مهم اقتدار هخامنشیان و استمرار حکومت آنان به شمار می‌رود. ساخت شهرهایی چون پرسپولیس (تخت جمشید) توسط هخامنشیان با امکانات بی‌نظیر از جمله سیستم آبرسانی آن و هم‌چنین سازه‌های مشابه آن در سراسر جهان نمونه‌های دیگری از اهمیت علوم مهندسی در گذشته داشته است.

عصر رنسانس

ساخت موتور بخار در کنار اهمیت دادن جوامع در حرکت به سمت تربیت نیروهای متخصص در زمینه‌های مختلف، پایه گذار بسیاری از شاخه ها و علوم مهندسی اخیر شد. طبعا انقلاب صنعتی بدون توجه به مهندسی و علوم مختلف آن غیر ممکن بود.

عصر مدرن

در عصر مدرن با پی بردن به اهمیت موضوع مهندسی و بررسی اینکه مهندس کیست و تاریخچه مهندسی چه مسیری را طی نموده است، دید کاملا متفاوتی نسبت به علوم مهندسی به وجود آمد.

کشف الکتریسیته به زمان‌های خیلی قبل‌تر از عصر مدرن و حتی رنسانس بر‌می‌گردد اما دستیابی به کشفیاتی همچون موتور الکتریکی و نیمه هادی‌ها در فاصله‌های مختلف زمانی، نه تنها شاخه‌های مرتبط با الکتریسیته را تغییر داد بلکه تقریبا تمامی شاخه‌های مهندسی و علوم دیگر را نیز دچار دگرگونی کرد و در واقع بشریت را به دوران عصر مدرن وارد نمود. به نحوی که هم اکنون پیشبرد علوم و فعالیت های بشری بدون تصور حضور رایانه‌ها برای انسان سخت و غیرممکن شده است.

در این عصر تحصیلات آکادمیت، شاخه‌بندی شده و با هدف‌های مشخص برای علوم مهندسی در نظر گرفته شدند و جوامع دریافتند که بدون تربیت نیروهای متخصص در شاخه‌های مختلف علوم مهندسی، حرکت در مسیر توسعه برای آنها عملا کاری سخت و شاید غیر ممکن باشد. در این دوران علوم مهندسی همچون عمران، مکانیک، برق و … به صورت روال‌مند مورد توجه قرار گرفتند و دانشگاه های زیادی سعی در جذب افراد برای پرورش نیروهای متخصص برآمدند.

مهندسی در ایران

برای دانستن اینکه در ایران منظور از مهندس کیست و تاریخچه مهندسی در ایران را بررسی کنیم باید گفت که از جمله پیشگامان علوم مهندسی در تاریخ، ایرانیان بوده‌اند. این موضوع را در امور مهندسی که در معماری، شهرسازی، راه‌سازی و …. در گذشته خلق کرده‌اند به وضوح مشاهده می‌شود.

اما با اهمیت دادن غرب به علوم مهندسی علی‌الخصوص در دوران رنسانس و بعد از آن، آنان توانستند با سرعت زیاد از ایرانیان پیشی بگیرند و اکنون چیزی که از مهندسی در ایران آموزش داده می‌شود به جرات می‌توان گفت برگرفته از دانش و یافته‌های مکتوب غرب است. در ایران روز 5 اسفند را به مناسبت تولد خواجه نصیر طوسی و بزرگداشت این دانشمند برجسته روز مهندس نام‌گذاری کرده‌اند.

رشته‌های مهندسی محبوب در ایران

در ایران در سال‌های گذشته، رشته‌های مهندسی نسبت به علوم دیگر مورد علاقه دانش‌آموزان برای ادامه تحصیل در دانشگاه بود اما در سالیان اخیر به دلیل نبود شرایط کاری مناسب، متاسفانه از شدت این علاقه کاسته شده است.

از جمله رشته‌های محبوب می‌توان به شاخه‌های مختلف رشته برق و هم‌چنین رشته‌های کامپیوتر و عمران اشاره کرد. رشته‌های مکانیک، صنایع، معدن، متالورژی و … در اولویت‌های بعدی علاقه‌مندان به رشته مهندسی در ایران قرار دارند.

جمع بندی

امیدواریم که تا حدودی به جواب سوال مهندس کیست و تاریخچه مهندسی چیست، پاسخ داده باشیم. شاید در پایان بتوان اینگونه گفت که مهندسی با خلق بشر به وجود آمده و همیشه با او همراه خواهد بود. چه بسیار افرادی که بدون تحصیلات آکادمیک، مهندس هستند و چه بسیار مهندسین آکادمیکی که کاملا به دور از دنیای مهندسی هستند.

نظر شما چیست؟! مهندس کیست و تاریخچه مهندسی به کجا بر می گردد؟!

سوالات متداول: